SEPULUH 9

MAKANAN TRADISIONAL

1.       Tempe

Ora kaya panganan dhele tradisional liyane kang biyasane asale saka Cina lan Jepang, tempe iku asli saka Indonesia. Ora cetha kapan panggawene tempe iku kawitan. Nanging nyatane panganan tradisional iki wis dikenal wiwit pirang-pirang abad kawuri, utamane ing tatanan budaya panganan masarakat Jawa. Ing bab 3 lan bab 12 manuskrip Serat Centhini kanthi seting Jawa abad kaping 16, wis ditemokake tembung “tempe”, umpamane kanthi nyebut jeneng nyamikan jae santen tempe (saemper masakan tempe nganggo santen) lan dhele tempe srundengan. 

 Tembung dhele kang ditulis kadhele ing basa Jawa ditemokake ing Serat Sri Tanjung (abad 12 utawa 13). Saliyane iku ing serat legenda kota Banyuwangi iku, tembung dhele uga ditemokake ing Serat Centhini taun 1814. Ing jilid kapindho Serat Centhini digambarake lelakone Cebolang saka Purbalingga tumuju menyang Mataram, banjur nginep ing omahe Ki Amongtrustha, kang nyugata dhahar wengi kanthi lawuh bubuk dhele. Ing Mataram, Cebolang diwenehi ngerti dene sesaji ing kacar-kucur, yaiku upacara arep nikahake anak, ana kacang kawak lan dhele kawak, beras kuning, kembang, lan dhuwit cring. (wikipedia).

Tembung “tempe” dirasa saka basa Jawa kuna. Ing jaman Jawa kuna ana panganan kang werna putih digawe saka glepung/tepung sagu kang diarani tumpi. Tempe seger kang awarna putih katon saemper karo panganan tumpi kasebut. Saliyane iku ana rujukan ngenani tempe saka taun 1875 ing sawijining kamus basa Jawa-Belanda.

Andharan kasebut nyata nuduhake lamun panganan kang diarani tempe iku dikenal dening wong Indonesia wis pirang-pirang abad kawuri. Mula sepira bungahe lamun awake dhewe iku duwe sawijining panganan khas kang ora diduweni dening tlatah liya.

2.       Sega megono

Wis kondhang kaloka yen sega megana (sering ditulis megono), idhentik karo Pekalongan.  Ana kang duwe panemu yen mrgono iku saka tembung mergo tegese sebab lan ono kang tegese ana.

Saliyane iku uga ana kang ngandharake yen sego megono iku saka sego, mego ‘awan’, lan gegono ‘angkasa’. Yen rinakit tembunge dadi ukara megono = mego ing gegono. Banjur saka kahanan iki ndadekake sego megono iki kaya mega ing gegana. Nitik saka wernane mega lan angkasa kang putih resik, peteng, jingga lan abang branang.

Ana maneh kang ngandharake yen sing nemokake resep megono iku ahli logistik saka Kraton Mataram jenenge Bandoro Raden Haryo Tejokusumo, putra Sri Sultan Hamengkubuwono II. Ing taun 1825, Pangeran Diponegoro ajak-ajak supaya kabeh gelem perang mungsuh Kolonial Belanda. BPH Tejokusumo kang rikala semana wis yuswa 56 taun gelem melu lan mutusake menyang Mataram kanggo nyengkuyung Pangeran Diponegoro. Minangka sawijining pawongan kang ahli logistik, piyambake ngrasa prihatin nulad prajurite Pangeran Diponegoro kang kerep kekurangan pangan, saka pambudidayane, piyambake nemokake lawuh kang praktis lan gampang dimasak ing ngendi wae lan kapan wae, kanthi bahan kang akeh dumunung ing saindhenging Jawa Tengah, piyambake milih nangka. Nangka mau dicacah dadi cilik lan dibumboni saanane. Bumbu-bumbu mau banjur diulet karo klapa parutan. Banjur klapa parutan kang wis dibumboni mau banjur dicampur karo nangka, mula banjur diarani megono.

Saka andharan kasebut sega megono mung awujud prasaja jebul nyimpen sejarah perjuwangan kamardikan Indonesia kang elok banget. Saliyane iku, awake dhewe kudu bombong lamun pepundhen lan leluhure dhewe iki ahli ing babagan logistik.

3.       Thiwul

Wektu iki thiwul dikenal minangka jajanan pasar kang merakyat. Panganan iki gampang ditemokake ing sawenehe papan. Yen diturut  saka sejarahe, thiwul iku mula bukane minangka panganan pokok masarakat ing jaman biyen nalika penjajahan Jepang lan udakara ing taun 1960-an. Thiwul digawe saka pohung (singkong) didadekake panganan pokok kanggo ngganti beras nalika regane larang lan ora bisa ketuku. Ing jaman biyen thiwul dipangan kaya dene sega, kanthi lawuh lan jangan/sayur.

Thiwul digawe saka pohung kang dipeme nganti garing, utawa kulina diarani gaplek. Gaplek banjur didheplok  nganti alus, banjur didang nganti mateng. Asil dang-dangan iki kang diarani thiwul. Yen dipangan minangka panganan pokok, thiwul bisa dipangan nganggo lawuh jangan lombok ijo, tempe gembus goreng, lan sambel.

Sega thiwul kulina digathukake karo kemelaratan, nanging kabeh mau ora bener satus persen, sebab ing tlatah liya thiwul iku dadi pangan favorit. Tuladhane ing Madiun. Saliyane dadi panganan kang disenengi, thiwul uga menyehatkan, mligine kanggo kang duwe lara diabetes, darah tinggi, lan sapiturute. Thiwul uga dipercaya bisa nyegah lara maag.

Siji maneh panganan kang kawentar lan minangka sawijining perangan kang baku tumrap perjuwangane para pahlawan kamardikan. Saliyane iku pejuwang biyen iku ora mikir apa kang dipangan nanging kepiye bisane Indonesia iku mardika.

Tuladha teks deskripsi panganan tradhisional Jawa

Lumpia semarang. Panganan iki khas banget lan nikmat banget yen dimaem nalika anget. Luwih enak maneh yen ditambah saos kental manis. Isine lumpia iku ing antarane bung (rebung), ayam, endhog, lan urang. Isen-isen kuwi mau dibuntel nganggo kulit kang digawe saka adonan gandum saemper karo kulit martabak. Yen wis dibuntel sakabehe

Sega Gandul Pati. Sega gandul iki pancen khas banget amarga nggunakake bumbu kang mligi saka kutha Pati. Sega iki diajangi nganggo piring kang dilambarigodhong gedhang, diwenehi duduh kang rada gurih legi, lawuhe daging sapi iris ciik-cilik. Bisa ditambahi lawuh liyane,kayata tempe goring, ayang bacem, endhog bacem,lan sapiturute.

Sega liwet Solo. Sega liwet iku sega gurih kang dimasak nganggo santen klapa, lan disuguhake kanthi sayur jipan (labu siam), daging pitik opor disuwir-suwir, endhog bacem. Rasane gurih lan enak amarga saka sega lan sayure.

Mendoan Purwokerto. Mendoan iku panganan kang bahan dhasare saka tempe. Tempe sadurunge digoreng dicelupake ana ing adhonan kang digawe saka gandum lan dicampuri irisan godhong brambang.

Garang asem. Garang asem minangka sawijining panganan sehat amarga ora kakehan gajih (lemak). Kena ngapa? Amarga garang asem anggone masak kanthi cara didang (dikukus). Jumbuh karo jenenge, garang asem duwe rasa kang khas yaiku rasa asem lan gurih. Rasa asem iku saka blimbing wuluh kang minangka bahan dhasar lan bumbu utama panganan iki. Anggone ngedang dibuntel nganggo godhong gedhang nambahi rasa sedhep. Isen-isen garang asem iki umume iwak pitik.

                Sambel bajak. Yen miturut saka jenenge pancen kaya sambel-sambel umume. Sing mbedakake karo sambel liyane yaiku, nalika gawene dicampuri nganggo banyu asem. Mula saka iku ora mung rasa pedhes sing dirasakake, nanging uga rasa seger saka banyu asem kuwi.